ЕРЕКШЕ БІЛІМ БЕРУ ҚАЖЕТТІЛІКТЕРІ БАР ЕРТЕ ЖАСТАҒЫ

БАЛАЛАРДЫҢ ТІЛІНДЕГІ АҚАУЛАРДЫҢ АЛДЫН АЛУ.

       Бұл сипаттама сөйлеу бұзылыстарын сөйлеудің жас ерекшеліктерінен, балалар мен ересектердегі уақытша бұзылулардан, сөйлеу ерекшеліктерінен ажыратуға мумкіндік береді.

      Егер ата-анасы немесе арнайы мамандар ерте жастағы сөйлеу қиындыктарын байкамаған жағдайда, онда бала мектепке барған кезде 6-7 жаста түзету жұмыстарын жүргізу мүмкін болмайтын ауыр бұзылуларға әкелуі мүмкін. Бұл жаста тілдегі бұзылулар түзетуге қиын болатын және баланың мектептегі оқу процесіне теріс әсер ететін қалыптасқан әдеттер ретінде көрінеді. Сондықтан ерте жаста мүмкін болатын қиындықтардың алдын-алатын баланың коммуникативті-сөйлеу дамуын жүйелі түрде жүргізу қажет.

      Профилактиқалық логопедиялық көмекті дамытудың маңызды бағытарының бірі болып табылады және мынадай міндеттерді қамтиды:

1. сөйлеу бұзылыстарының алдын алу – бастапқы профилактика ;
2. сөйлеу бұзылыстарының созылмалы түрге ауысуының алдын алу, сондай-ақ сөйлеу патологиясының салдарынын алдын алу – екінші профилактика;
3. сөйлеу патологисынан зардап шегетін адамдардың әлеуметтік-еңбек бейімделуі – үшінші профилактика.

      Ерте жастағы балаларға қатысты коммуникативті-сөйлеу ауытқуларының алғашқы алдын-алудың екі бағыты бар :

1. баланың физикалық және жүйке-психикалык денсаулығына, оның сөйлеу мүшелерінің сақталуына қамкорлық жасау (әртүрлі аурулардың алдын алу, уақытылы емдеу, денсаулықты сақтау жөн т . б .);
2. қажетті жағдайлар жасауды қамтитын баланың дұрыс коммуналдық сөйлеу дамуына қамкорлық жасау.

Сөйлеу бұзылыстарының алдын алу бойынша жұмыстың негізгі бағыттары:

-«тәуекел тобындағы» балаларды медициналық сүйемелдеу;

-мотор саласын дамыту;

-жоғары психикалық функцияларды дамыту;

-импрессивті сөйлеуді дамыту ;

-экспрессивті сөйлеуді дамыту ;

-сыртқы әлеммен танысу ;

-ата-аналармен жұмыс .

       Түзету әсерінің барабар жолдары мен әдістерін таңдау үшін оқу процесін басқаруға жағдай жасауға бағытталған заманауи оқыту психологиясының жетістіктері үлкен маңызға ие ,өйткені оқыту баланың жеке басын қалыптастыру процесі, оның мінез- құлқының мотивациясын дамыту болып табылады , білімді формальды түрде беруге, сөйлеу әрекеттері мен операцияларын пысықтауға дейін төмендетілмейді.

         Сонымен қатар, жалпы және түзету педагогикасының принциптерін ескеру қажет :

– дамытушылық оқыту принципі;

– дамудағы аутқуларды диагностикалау мен түзетудің бірлігі принципі;

– баланың дамуындағы бастапқы бұзылулар мен қайталама ауыткулардың

арақатынасын ескеру принципі;

         Ерте жастағы балалардың коммуникативті-сөйлеу ауытқуларының алдын алудың негізі – балалардың сенсомоторлы дамуы болып табылады , өйткені коммуникативті- сөйлеу дамуы баланың козғалыс саласының жұмысына байланысты. Қозғалыстардың дамуына жауап беретін ми аймақтары сөйлеу әрекетімен байланысты аймақтарға жақын орналасқан. Сондықтан әртүрлі манипуляциялармен, әсіресе қолдың саусақтарымен келетін әсерлер мидың қозғалтқыш және сөйлеу аймақтарының белсендірілуіне әкеледі.

Миға импульстар неғұрлым көп түссе, баланың сөйлеу моторикасы мен акыл-ой бала дамуыдағы ен маңызды кезеңдердің бірі – сөйлеуге талпыну, әрекет етуі, тілінің шығуы. Ерте жаста баланың сенсорлық, моторлық қызметтері, эмоциясы, бағдарланған танымдық іс- әрекеттері, сөйлеуі, жеке ерекшеліктері дамиды. Әлемдік статистикаға сәйкес , қазіргі уакытта дамудың кешеуілдеуі бар жас балалар саны айтарлыктай өсті. Бұл санаттағы балалардың көпшілігінде ауыр жүктілік пен босану кезіндегі асқынулар кезінде туылғандар. Соған қарамастан, ерекше білім беру қажеттіліктері бар ерте жастағы балаларды тіліндегі ақаулардың алдын алуға болады.

Орыс ғалымы , психологиялық зерттеу әдіскері, А.Н.Леонтьев балалардың сөйлеуін қалыптастырудың төрт кезенің атап көрсетеді.

1-дайындық кезеңі (туылған сәттен бастан бір жылға дейін);

2-мектепке дейінгі кезең алды кезеңі (бір жылдан 3 жылға дейін);

3-мектепке дейінгі кезең (3 жастан 7 жасқа дейін );

4-мектеп кезеңі (7 жастан 17 жасқа дейін ).

Балалар дамуында осы кезеңдердің әрқайсысына тән өзіндік даму сатылары бар. Ол айқайлап, жылайдан бастап , гуілдеу, сөздерді буындап айту, жеке сөздер айту, екі-үш сөзден құралатын сөйлемдер, толық сөйлемдер құру кезеңдерінен тұрады. Осы орайда, осы аталған қалыптасу кезеңдерінің толық , дұрыс даму үшін, сөйлеу тілінің кешеуілдеуі мен бұзылыстарының алдын-алу өте маңызды болып саналады. Себебі , әр бала – жеке  тұлға.

      Аталған мамандар ерте жас балалармен профилактикалық және дамытушылық жұмыстың кешенді дұрыс жұмыс істеуі бойынша, мына маңызды дүниелерге мән беруге шақырады : көру және есту қабылдау қасиеттерің дамыту, бұлшықет тонусын және артикуляциялық аппарат мүшелерінің, қолдар мен саусақтардың жұмысын қалыпқа келтіру, заттармен, жалпы қозғалыстар мен әрекеттерді дамыту, тыныс алуды қалыпқа келтіру, сөйлеуді түсінуді және беленді сөйлеу алғышарттарын дамыту, эмоционалды реакциялар мен ересек пен баланың өзара әрекеттесуін дамыту. Осы орайда, бала анасының рөлі өте маңызды. Балаға сәби кезінен анық әріптермен сөйлеу, бала тілін қолданбау, ертегі, макал-мәтел , әңгімелер айтып беру, әәр іс-әрекетін сипаттай отырып сөйлесе, мысалы: «Қайырлы таң , балам. Бүгін күн сондай тамаша. Қазір сенің беті- қолыңды жуып, жөргегіңді ауыстырамын»,- деген сияқты әңгімелер баланың сөйлеуіне көмектесу алғышарты. Балаға түрлі пішіндегі ойыншықтарды ұсыну, ұсақ қол моторикасын дамыту сөйлеу қызметінің дамуына үлесі зор.

  Логопед мамандар патологиялық сөйлеу бұзылыстары мен нормадан мүмкін болатын сөйлеу ауытқуларын немесе дамымауын, артта қалуын немесе сөйлеу дамуындағы қиындыктарды ажырата алу мамандар үшін өте маңызды екендігін ескертеді. Бірнеше авторлар Л.С.Волкова ,Р.И.Лалаева,Е.Е.Ляксо,Е.М. Мастюкова ,Б.П. Пузанов, В.И.Селиверстов бұл құбылысты басқаша атайды. Сөйлеудің бұзылуы келесі ерекшеліктермен сипатталады:

-сөйлеудің даму деңгейі сөйлеушінің жасына сәйкес келмейді;

– диалект емес;

– бұзушылықтар сөйлеу психофизиологиялық механизмдерінің

жұмысындағы ауытқулармен байланысты;

– тұрақты, өздігінен жойылмайды;

-бұзушылықты сипатына байланысты белгілі бір логопедиялық әсерді қажет етеді;

-көбінесе баланың одан әрі психикалық дамуына теріс әсер етеді.

қабілеттері соғұрлым сәтті дамиды. Сонымен қатар, ерте жастағы балалардың жас ерекшеліктерін, олардың таным мен козғалысқа деген ұмтылысы, еліктеу қабілеті, пәндік іс-әрекетті дамыту сынды касиеттерін білуі манызды.           Сондай-ақ, психологиялық-педагогикалық, оның ішінде логопедиялық түзетуді, алдын-алу жұмыстарын жан-жақты дефектологиялық дайындығы бар мамандар ерте бастауы қажет. Бастапқы сөйлеу патологиясы бар балалармен жұмыс істеу дағдыларын ғана меңгерген логопед-мұгалімнің орнына ерте және мектепке дейнгі жастағы мүмкіндігі шектеулі балалардың әртүрлі санаттарына логопедиялық көмек көрсете алатын логопед-дефектолог жумыс істеу керек. Осылайша, сөйлеу бұзылыстарының ерте алдын алу, анықтау және жою баланың дұрыс және сау дамуында маңызды рөл атқарады, бұл сөйлеу бұзылыстарын сәтті жеңуге ықпал етеді және окудағы әртүрлі проблемалар мен қиындықтарды жояды.

           
                                                             Мектеп логопедтері:                        Байтохина Ж.Т

                                                                                                                       Жанзақ Н.С