Сабақ үрдісінде қалыптастырушы бағалауды қолдану ерекшеліктері 

Тіл – адам өміріндегі ең күшті құрал. Тілді мектеп жасына дейін меңгерту арқылы бала келешек өмірге жолдама алады, мектепте білім алуға дайындалады. Бала тілінің толыққанды дамуы – оның мектепте жақсы оқуының басты шарты. Баланың анық, айқын ойын жеткізе алмауы оның келешегіне жағымсыз әсер етеді. Бұл бала тілін мектеп жасында  дамытудың маңызды мәселе екенін көрсетеді.

      Көптеген ғалымдардың пікірі бойынша, мектеп жасында ана тілінің барлық дыбыстарының толық дамуы  қалыптасады.

Мектеп жасындағы балалардың дыбыс айтудағы кемшіліктерді түзетудегі логопедиялық жұмыстың төрт кезеңі бөліп қарастырылады.

1. Дыбысты қоюдағы дайындық кезеңі;
2. Дыбысты қою кезеңі;
3. Дыбысты машықтандыру кезеңі;
4. Дыбыстарды ажырату кезеңі.

Бұл кезеңдерді жүзеге асырмастан бұрын, дыбыстың айтылуын тексеру(диагностика) жұмыстары жүргізіледі. Бұл логопедиялық жұмыстың ең бір тиімді, әрі нәтижелі болуына ықпал етеді. Дыбыстардың тиісті бір тобын (ысқырық, ызың дыбыстар және т.б.) айтудағы кемшіліктің сипатын анықтау үшін сигматизмдердің,парасигматизмдердің, ламбдацизмдердің, параламбдацизмдердің және басқаларының түрлерін, олардың артикуляция айтылуы бойынша нормадан айырмашылығын нақты білу қажет. Бір ғана теориялық білім жеткіліксіз, логопед дыбыстың айтылуын тексеру үшін өзінің бойында мынадай білікті, дағдыларды қалыптастыру тиіс:

• Тыңдай (ести) білуі, яғни сөздер тасқынынан кемшілігі бар дыбысты байқап, оның қалай бұзылғанын анықтау;
• Дыбысты дұрыс айтпаған кезде артикуляциялық аппарат мүшелерінің жұмысын есепке ала білуі: қандай қимылдың дұрыс жасалмағанын; астыңғы қызыл иектің, еріндердің бұған қалай қатысатынын, тілдің сол және оң жақ бөлігінің қалай қатысатынын көре білуі тиіс;
• Сөйлеу тілінде бұзылыстары бар балалармен сөйлесіп, қарым-қатынас жасауда білігі мен дағдылары (баланы әңгімелесуге шақыра білу, бұл орайда дыбысты жеке, сөздерде, сөз тасқынында дыбыстардың айтылуын тексеру білігі) болуы тиіс.    

Дыбысты қоюдағы дайындық кезеңі – фонемалардың дұрыс айтылуын алғашқы қалыптастыру  немесе қою кезеңінденегізгі үш тәсіл қолданылады.

Бірінші тәсіл еліктеуге негізделген. Бала естуді, көруді, тактильді-тербелісті, бұлшық ет түйсігін пайдалана отырып фонеманың дыбысталуы мен артикуляциясын қабылдайды, сапалы түрде сөйлеу органдарының қажетті қимылын, қажетті дыбыстарды қайталауға талаптанады. Бұл жағдайда дыбыстардың тікелей естіп қабылдау, сөйлеу мүшелерінің қимылдарын көру арқылы кабылдау, оның ішінде өзінің /айнаға қарау көмегімен/ ішінен шығатын ауа ағынын, көмекей дірілін қолымен сезіну, түрлі құралдардың көмегімен сөйлеу мүшелерінің жұмысын бейнелеп көрсетумен толықтырылуы мүмкін.

Екінші тәсіл кұралдардың /шпатель, зондтар/ немесе саусақтың көмегімен сөйлеу органдарына механикалық ықпал жасауды көздейді. Бұл жағдайда белгілі бір бастапқы артикуляция пайдаланады, соның негізінде сөйлеу органдары механикалық жолмен, баяу түрде қажетті қалпы, қозғалысы қалыптастырылады.

Үшінші – аралас тәсіл. Бұл тәсіл бойынша сөйлеу тілі механикалық ықпал жасаудың мақсаты-еліктеу және аузша түсіндіру арқылы қажетті артикуляцияны мейлінше толық және дәл меңгеруге көмектесу. Бұған баланың қажетті артикуляцияны еркін меңгере алмаған жағдайда /төменгі тіс сигматизмін түзетуді қараңыз/, тілдің ұшын астыңғы тістін артқы жағына түсіріп тұру үшін зонд пайдалану мысал бола алады.

Дыбысты қою кезеңі – дыбысты қоюда, фонематикалық  қабылдауын дамытуда  дәстүрлі тәсілдерді қолданады. Ал сөздің буындық құрамын қалыптастыру мынадай кезектілікпен жүргізіледі:

• Қысқа ұзын сөздерді ажырату (лақ – қарлығаш);
• Сөздің ырғақтық бейнесін шапалақтап немесе соғып көрсету;
• Бірдей буындарды (па-па, па-па-па) бірден айтып шапалақтау;
• Дұрыс айта алатын дыбыстардан тұратын әртүрлі буындарды (ма-па, на-ка- та, т.б.) айтып шапалақтау;
• Әртүрлі дауысты және дауыссыз дыбыстардан тұратын буындар қатарын қайталау (ка-ну, та-ка);
• Дауыссыз дыбыстар қатар келетін буындарды айту (қта, қра, арл, атр,  анд, алд) , жаттыққан буындарды сөзде сөйлемде қолдануы (мынау кітап, ата жатыр).
• Балалармен жүргізілетін түзете-оқытудың негізгі міндеттері:
• сөйлеу тілінің лексикалық және грамматикалық жағын тәжірибе жүзінде меңгеру;
• сөйлеу тілінің  дыбыстық жағын толық меңгеру (артикуляциялық дағдыларын, дұрыс айтуын, буындық құрылымын, фонематикалық қабылдауын);
• сауат ашуға дайындау, жазу элементтерін меңгеру;
• байланыстырып сөйлеуін ары қарай  дамыту (мәтіннің мазмұнын айту, әңгіме құрастыру т.б.).

Дыбыс айтуын машықтандыру кезеңінің негізгі мақсаты қойылған дыбысты ауызекі сөйлегенде дұрыс айту болып саналады. Қойылған дыбысты бекіту, немесе дұрыс айтуға машықтандыру жұмысы керекті жүйелікпен және кезектілікпен жүргізуді талап етеді. Қойылған дыбысты алдымен буында (ашық, жабық, ортада), сосын сөздің басында, ортасында, аяғында, сөз тіркестерінде, сөйлемде, байланыстырып сөйлеуде дурыс айтуға машықтандыру керек. Қарапайым жаттығулардан барынша күрделі сөйлеу қызметіне біртіндеп көшу өте маңызды. Мысалы: логопедке ілесе қарапайым буындар мен сөздерді кайталаудан бастап, дауыстап оқуға, заттарды атауға, суреттердегі

бейнеленген қарапайым көріністерді сипаттауға, есептеуге, өлеңді, жұмбақты, мақал мен мәтелді, жаңылтпашты тиісті дыбысты қатыстырып жатқа айтуға, одан әрі сұрақтарға толымды жауап беруге, суреттер сериясын әңгімелеп беруге, ақырында еркін әңгімелесуге ұмтылу керек.

Дыбысты ұқсас дыбыстардан ажырату кезеңіндегі логопедиялық

жұмыс, дыбысты дұрыс айтуға машықтандыру кезеңіндегідей жүйемен жүргізіледі, яғни жеке дыбысты ажырату, сосын дыбысты, буында сөзде, сөйлемде ажырату.

МЕКТЕП ЛОГОПЕДІ БАЙТОХИНА ЖАНАРГҮЛ